Spis treści
Z uwagi na wielość obowiązujących reguł, obliczenie wysokości należnego zachowku może niekiedy być dość problematyczne. Warto wiedzieć, że wejście w życie ustawy o fundacji rodzinnej zmieniło dotychczasowe zasady obliczania zachowku. Czy założenie przez spadkodawcę fundacji rodzinnej w jakikolwiek sposób wpłynie na tę kwestię? Na to pytanie odpowiadamy w naszym artykule.
Bez względu na to, czy występujemy z roszczeniem o zapłatę zachowku, czy jesteśmy zobowiązani do jego wypłaty, w obu przypadkach niezbędna jest wiedza o tym, komu przysługuje prawo do zachowku, a także jak właściwie go obliczyć. Warto pamiętać, że wyliczenie zachowku nie należy do najprostszych czynności oraz wiąże się z koniecznością uwzględnienia wielu różnych reguł, o których nie można zapomnieć w toku określania wartości należnego świadczenia. Co ciekawe, założenie przez spadkodawcę fundacji rodzinnej również spowoduje pewne zmiany w obliczaniu zachowku. Poniżej szczegółowo wyjaśniamy zasady obliczania zachowku, zwracając uwagę na wszelkie możliwe modyfikacje wywołane założeniem przez spadkodawcę fundacji rodzinnej.
Jak obliczyć wartość zachowku?
Prawo do zachowku przysługuje jedynie zstępnym (np. dzieciom lub wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Przy obliczaniu wartości należnego zachowku należy najpierw ustalić wartość całego spadku. Następnie, konieczne będzie określenie udziału uprawnionego w spadku, który przypadałby mu, gdyby uprawniony dziedziczył na podstawie ustawy. Kolejnym krokiem jest wybór właściwego mnożnika (1/2 albo 2/3 – w zależności od tego, kim jest osoba uprawniona do zachowku). Po dokonaniu iloczynu ustalonej wartości spadku, udziału w spadku przysługującego uprawnionemu na mocy ustawy oraz właściwego mnożnika, otrzymamy właściwą wartość należnego zachowku.
Należy mieć przy tym na uwadze, że na należny zachowek zaliczane są niektóre świadczenia na rzecz uprawnionego do zachowku, zaś zsumowanie tych świadczeń może niekiedy nawet całkowicie pokryć kwotę należnego zachowku.
Obliczenie substratu zachowku, czyli bazowej wartości spadku
Jak wskazaliśmy powyżej, w pierwszej kolejności, do obliczenia zachowku kluczowe jest właściwe określenie jego substratu, czyli wartości majątku spadkowego, na podstawie której ustalimy należną kwotę. Warto zwrócić uwagę na to, że jest to wartość wykreowana sztucznie, wyłącznie na potrzeby obliczenia wysokości zachowku, w związku z tym może, ale nie musi odpowiadać (i najczęściej nie odpowiada) rzeczywistej wartości spadku. Żeby ustalić wartość zachowku, należy bowiem rzeczywistą wartość spadku powiększyć albo pomniejszyć o określone pozycje.
Wartości doliczane i odejmowane od spadku
Co do zasady, do wartości majątku spadkowego doliczeniu podlegają darowizny dokonane w ciągu ostatnich 10 lat przed otwarciem spadku. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że w przypadku otrzymania darowizny przez spadkobiercę lub uprawnionego do zachowku, dolicza się ją do bazowej wartości spadku niezależnie od daty jej otrzymania.
Do wartości spadku nie dolicza się jednak drobnych, zwyczajowo przyjętych darowizn (np. drobnego prezentu imieninowego). Zgodnie z przepisami, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu (np. dziecku spadkodawcy) nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizny dokonano na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego. Dodatkowo należy pamiętać, że gdy obliczamy zachowek na rzecz małżonka, do spadku nie doliczamy darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Ponadto, należy również wziąć pod uwagę, że doliczeniu do spadku podlegają zapisy windykacyjne, które znalazły się w testamencie spadkodawcy. Odejmowane od spadku są natomiast zapisy zwykłe i polecenia.
Oprócz tego, gdy spadkodawca ustanowił fundację rodzinną, do wartości spadku dodaje się także fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony w ciągu 10 lat przed otwarciem spadku. W tym jednak przypadku, szczególną uwagę należy zwrócić na to, czy fundacja rodzinna znajduje się w kręgu spadkobierców. Jeśli tak, do spadku dolicza się fundusz założycielski niezależnie od daty jego wniesienia. O tym, czy fundacja rodzinna może zostać zobowiązana do zapłaty zachowku piszemy w artykule: Czy fundacja rodzinna będzie odpowiadać za zachowek?
Do wartości spadkowej doliczane jest także mienie otrzymane w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, w wysokości nie większej niż wartość funduszu założycielskiego wniesionego przez spadkodawcę. Należy jednak pamiętać, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
Podobnie jak w przypadku darowizn, obliczając zachowek należny zstępnemu, nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z jej rozwiązaniem, jeśli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkobierca nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy przekazanie nastąpiło nie mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego.
Obliczając zaś zachowek należny małżonkowi, nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z jej rozwiązaniem przekazanych przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą.
Czy mienie wniesione po założeniu fundacji rodzinnej także wlicza się do substratu zachowku?
Jak wskazaliśmy już powyżej, co do zasady fundusz założycielski wniesiony przez spadkodawcę do fundacji rodzinnej podlega doliczeniu do bazowej wartości spadku.
Pewne wątpliwości może jednak budzić pytanie, czy do substratu zachowku możemy dodać także mienie później wniesione do fundacji rodzinnej przez spadkobiercę-fundatora. W naszej ocenie, mienie wniesione przez fundatora już po założeniu fundacji rodzinnej powinno być traktowane jak darowizna od fundatora na rzecz fundacji. Z tego względu, należy je doliczać do substratu zachowku na zasadach ogólnych, tak samo jak w przypadku darowizny. Wartość mienia wniesionego do fundacji rodzinnej przez spadkobiercę możemy zatem doliczać do substratu zachowku, gdy zostało ono wniesione w ciągu 10 lat przed otwarciem spadku albo niezależnie od daty dokonania przysporzenia, gdy fundacja rodzinna znajduje się w kręgu spadkobierców. Zrozumienie tej kwestii może ułatwić poniższy przykład.
Przykład 1
Spadkodawca posiadał majątek: 1 mln zł na rachunku bankowym, nieruchomość wartą 2 mln zł, udziały w spółce z o.o. o wartości 500 tys. zł i samochód o wartości 200 tys. zł. Ponadto, 5 lat przed swoją śmiercią założył fundację rodzinną, do której wniósł minimalny fundusz założycielski w kwocie 100 tys. zł, a po roku wniósł jeszcze dodatkowo środki pieniężne w kwocie 5 mln zł. W tym przypadku, aby prawidłowo obliczyć substrat zachowku, należy do majątku prywatnego spadkodawcy (pieniędzy na koncie, nieruchomości, udziałów i samochodu o łącznej wartości 3,7 mln zł) doliczyć wniesiony fundusz założycielski (100 tys. zł) oraz majątek wniesiony do fundacji po jej założeniu (5 mln zł). Zsumowanie wskazanych składników pozwala nam ustalić więc wartość spadku potrzebną do ustalenia zachowku (łącznie: 8,8 mln zł).
Ustalenie udziału przypadającego uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego
Kolejnym krokiem koniecznym do obliczenia wysokości zachowku jest określenie udziału uprawnionego w spadku, który przypadałby mu, gdyby uprawniony dziedziczył na podstawie ustawy. W tym zakresie, należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na ogólne reguły dziedziczenia ustawowego.
Jak wskazują przepisy, w pierwszej kolejności do dziedziczenia powołani są małżonek oraz dzieci spadkodawcy, którzy dziedziczą w równych częściach (przy czym małżonek dziedziczy co najmniej 1/4 spadku). Jeśli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, przysługujący mu udział spadkowy przypada jego dzieciom w częściach równych (regułę tę stosuje się odpowiednio do dalszych potomków).
Jeżeli spadkodawca nie miał żadnych potomków, powołani do spadku z ustawy są małżonek (dziedziczący 1/2 spadku) oraz rodzice spadkodawcy (dziedziczący po 1/4 spadku). Gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych, a w przypadku śmierci któregokolwiek z rodzeństwa – jego zstępnym.
Jeśli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy i ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego razem z małżonkiem spadkodawcy wynosi 1/2. Udział spadkowy małżonka spadkobiercy, który dziedziczy razem z jego rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa wynosi 1/2.
W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.
Dodatkowo należy pamiętać, że przy ustalaniu udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczania zachowku, powinno uwzględnić się również spadkobierców niegodnych, a także tych, którzy odrzucili spadek. Uwzględnieniu nie podlegają jednak osoby, które zrzekły się dziedziczenia, a także te, które zostały wydziedziczone.
Wybór właściwego mnożnika przy obliczaniu zachowku
Ostatnim krokiem do ustalenia wysokości należnego zachowku jest właściwy wybór ułamka, którego przemnożenie z substratem zachowku oraz z udziałem przypadającym uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego wpływa na ostateczne określenie należnego świadczenia.
Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni, przysługuje mu 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W innych wypadkach, uprawnionym do zachowku przysługuje prawo do 1/2 wartości tego udziału.
Zaliczenie świadczeń na poczet należnego zachowku
Powyżej wskazaliśmy, co wpływa na obliczenie wartości należnego zachowku. Podkreślenia jednak wymaga, że nie zawsze wynik powyższych obliczeń będzie równoznaczny z kwotą, której może dochodzić uprawniony do zachowku od spadkobierców. Istnieje bowiem grupa świadczeń, których otrzymanie uprawniony musi zaliczyć na poczet należnego mu zachowku. Może się więc okazać, że uprawniony będzie mógł domagać się tylko uzupełnienia zachowku bądź roszczenie o zachowek nie będzie mu w ogóle przysługiwało.
Po pierwsze, uprawnionemu zalicza się na zachowek darowizny uczynione na jego rzecz przez spadkodawcę i to niezależnie od czasu ich dokonania. Po drugie, na poczet zachowku zalicza się również zapis windykacyjny dokonany w testamencie przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku. Warto przy tym pamiętać, że jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza się również zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkobiercę na rzecz jego wstępnego, a więc – przodka.
Dodatkowo, jeśli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Oprócz tego, na poczet zachowku zaliczane są również świadczenia od fundacji rodzinnej oraz mienie przekazane w związku z jej rozwiązaniem, które zostały przekazane na rzecz uprawnionego do zachowku. Należy mieć jednak na uwadze to, że jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także świadczenie od fundacji czy mienie związane z jej rozwiązaniem na rzecz jego wstępnego.
W końcu, jeśli to zstępny spadkodawcy jest uprawniony do zachowku, to zalicza się na jego poczet koszty zrealizowanego przez fundację rodzinną obowiązku alimentacyjnego ciążącego na spadkodawcy, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Aby w pełni zrozumieć zasady związane z obliczaniem zachowku i zaliczaniem niektórych świadczeń na jego poczet, praktycznie przeanalizujemy ten proces na poniższym przykładzie.
Przykład 2
Spadkobiercami ustawowymi spadkodawcy z przykładu 1 powyżej były jedynie jego pełnoletnie, zdolne do pracy dzieci – syn i córka, którzy dziedziczyliby po 1/2 spadku. Spadkodawca zdecydował się jednak na sporządzenie testamentu i powołanie do całości spadku jedynie córki. Syn spadkodawcy jest beneficjentem fundacji rodzinnej, uprawnionym do otrzymania świadczenia pieniężnego od fundacji w wysokości 1 mln zł, które zostało na jego rzecz zrealizowane. Czy syn może wystąpić z roszczeniem o zachowek?
Substrat zachowku we wskazanym przykładzie wynosił 8,8 mln zł. Gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego, syn otrzymałby 1/2 spadku. Biorąc zaś pod uwagę, iż jest on pełnoletni i zdolny do pracy, przysługuje mu 1/2 wartości udziału spadkowego. W związku z tym, wartość należnego mu zachowku wynosi 2,2 mln zł, bowiem 8,8 mln zł x 1/2 x 1/2 = 2,2 mln zł.
Należy jednak pamiętać, by od wyliczonej powyżej kwoty zachowku odliczyć świadczenie w wysokości 1 mln zł, otrzymane od fundacji rodzinnej, której fundatorem był spadkodawca. Syn spadkodawcy może więc wystąpić z roszczeniem o uzupełnienie zachowku w wysokości pozostałej kwoty, czyli 1,2 mln zł.
Więcej o zachowku piszemy w artykule: Zachowek w firmie rodzinnej – jak sprawiedliwie podzielić swój majątek, zachowując trwałość biznesu?
Konrad Sawczuk,
Aleksandra Oczkiewicz,
Oliwia Lewandowska
