Spis treści
Po kilku latach funkcjonowania ustawy o zarządzie sukcesyjnym, dane mówią o tym, że co miesiąc do CEiDG wpływa ok. 100 wniosków o wykreślenie podmiotu z Ewidencji na skutek śmierci przedsiębiorcy. I nie wszystkie one dotyczą osób mających więcej niż 65 lat. Jednocześnie nowe przepisy pozwalające płynnie przekazywać pałeczkę w firmach rodzinnych nie do końca funkcjonują w praktyce.
Rzadko który przedsiębiorca przygotowuje swoją firmę na chwilę, gdy jego samego zabraknie u jej steru. Dlaczego więc troska o przyszłość budowanej latami firmy (albo firm) wcale nie jest w Polsce powszechna? Czym jest zarząd sukcesyjny i jak może on pomóc przedsiębiorcy zabezpieczyć dorobek swojego życia?
Planowanie sukcesji – badania
Jak pokazało badanie zrealizowane wśród właścicieli firm (i ich potencjalnych następców), zdecydowana większość przedsiębiorstw nie ma żadnych planów sukcesyjnych (zadeklarowało tak 71% właścicieli firm). Tylko 4,4% przedsiębiorców wskazało, że w ich firmach istnieje formalny plan sukcesji. A 8% właścicieli uznało, że na określenie formalnych ram sukcesji przyjdzie „odpowiedni czas”.
Jedną z często wskazywanych przyczyn jest brak przepisów ułatwiających dziedziczenie. Rzeczywiście, był to jakiś problem, zwłaszcza w odniesieniu do firm jednoosobowych oraz spółek cywilnych, co w końcu zauważyli też decydenci, stąd stosunkowo niedawne uchwalenie wspomnianej już ustawy o zarządzie sukcesyjnym. Co więcej, właśnie pojawiła się także ustawa określająca zasady tworzenia fundacji rodzinnych, które na pewno stanowić będą w najbliższych latach ważną formę prawną ułatwiającą decyzje w tym zakresie. Zatem przepisy zarówno dotyczące sukcesji, jak i sfery podatkowej z tym związanej coraz bardziej ułatwiają płynne przekazywanie wypracowanych aktywów w następne ręce. Nowa instytucja niewątpliwie uprości kwestie związane z sukcesją przedsiębiorstw.
Czy przekazać firmę potencjalnym spadkobiercom czy sprzedać firmę…
Naszym zdaniem głównym problemem przedsiębiorców jest właśnie brak pogłębionej refleksji nad tym, jak rozwiązać podstawowe dylematy w zakresie zarządu majątkiem. Czy przekazać firmę potencjalnym spadkobiercom? Jeśli tak, to którym – gdy jest ich więcej niż jeden – oraz w jakiej formie i kiedy? Czy pozostawić następcom tylko własność firmy, czy też przekazać im operacyjne zarządzanie nią i wprowadzić w jej wszelkie tajemnice? A może odsunąć większość z nich od biznesu, dając im tylko szansę korzystania z części zysków wypracowanych w następnych latach? I co zrobić, gdy okaże się, że potencjalni spadkobiercy mają zupełnie inne plany na życie albo z innych powodów nie są gotowi czy też skłonni zaangażować się w to właśnie przedsięwzięcie? Jaki model wówczas wybrać i jak skutecznie zabezpieczyć interesy zarówno rodziny, jak i firmy? A może zdecydować się na najprostsze rozwiązanie: firmę po prostu sprzedać, samemu zająć się tym, co się przez lata odsuwało w bliżej nieokreśloną przyszłość, a interesy bliskich zabezpieczyć w relatywnie prostym testamencie?
Takie właśnie pytania padają w czasie naszych spotkań z przedsiębiorcami zainteresowanymi przekształceniami w swoich firmach. Co ciekawe, zadają je zarówno seniorzy, jak i bardzo młodzi przedsiębiorcy. Wiemy, że każdy właściciel firmy musi stworzyć własną koncepcję zmiany warty. Bo to on najlepiej zna firmę i swoich potencjalnych następców. To on może najlepiej przewidzieć rozwój przedsiębiorstwa i ocenić, w jakim stopniu jego wizja bliska jest wizji przyszłych sukcesorów. I tylko on może podjąć decyzję w tym zakresie: prawnie skuteczną i honorowaną w przyszłości. Nawet gdyby miała być ona źle oceniona przez sukcesorów albo okazać się błędna.
Aby jednak podjąć tę decyzję świadomie – znając jej wszystkie konsekwencje zarówno dla firmy, jej pracowników, jak i swoich bliskich, a także wszystkich osób oraz podmiotów, których dotyczy – każdy właściciel firmy planujący sukcesję musi sobie odpowiedzieć na wiele pytań.
Brak zarządu sukcesyjnego – skutki
Obecnie sytuacja spadkobierców dziedziczących przedsiębiorstwo po osobie prowadzącej działalność gospodarczą jest łatwiejsza ze względu na możliwość powołania zarządcy sukcesyjnego. Zmiana przepisów daje spadkobiercom więcej czasu na przygotowanie się do kontynuowania działalności po zmarłym przedsiębiorcy, umożliwia płynniejsze przejęcie biznesu przez sukcesorów jak i stabilizuje sytuację pracowników w sytuacji śmierci pracodawcy. W ustawie o zarządzie sukcesyjnym przewidziano m.in. utrzymanie w mocy kontraktów cywilnoprawnych związanych z działalnością przedsiębiorstwa i umów o pracę zawartych przez zmarłego czy decyzji administracyjnych wydanych na jego rzecz, a także możliwość kontynuacji rozliczeń podatkowych.
Powyższa zmiana nie rozwiązuje jednak wszystkich problemów. Gdy w skład spadku wchodzą składniki majątku i prywatnego, i firmowego, warto zadbać o to, by z pozostawionych dokumentów (zwłaszcza testamentu) jasno wynikało, na jakich warunkach i zasadach odbywa się dziedziczenie. Mimo powołania zarządcy sukcesyjnego konflikty spadkobierców mogą uniemożliwić kontynuowanie działalności gospodarczej po zmarłym przedsiębiorcy.
Warto też zwrócić uwagę, że w praktyce firma często korzysta z majątku prywatnego swego właściciela. Przedsiębiorcy – bez większych formalności – mogą przemieszczać składniki majątku z części prywatnej do firmowej i odwrotnie, w ten sposób optymalizując lub restrukturyzując swoją działalność. Takie działania prowadzą czasem do sytuacji, w której trudno jest jednoznacznie określić, czy dany składnik majątku jest prywatny, czy firmowy. O ile taka sytuacja nie powoduje większych problemów za życia przedsiębiorcy, o tyle po jego śmierci może wywołać poważne komplikacje. W związku z tym warto pomyśleć o zweryfikowaniu stanu majątku firmowego i upewnić się, że wszystkie jego składniki niezbędne do prowadzenia firmy rzeczywiście są jego częścią i osoba, która odziedziczy przedsiębiorstwo, będzie mogła je wykorzystać.
Zarządca sukcesyjny a wykonawca testamentu
Niektórzy przedsiębiorcy nie wiedzą kim jest zarządca sukcesyjny. Inni mylą go z wykonawcą testamentu. Wykonawcę testamentu należy odróżnić od zarządcy sukcesyjnego, którego mogą powołać przedsiębiorcy prowadzący firmę jednoosobową lub działający w ramach spółki cywilnej. Wykonawca testamentu ma za zadanie dopilnować realizacji ostatniej woli spadkodawcy. W szczególności wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, wykonać polecenia i zapisy oraz wydać spadkobiercy majątek spadkowy. Zarządca sukcesyjny zaś odpowiedzialny jest za dokonywanie czynności wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej, mających na celu zachowanie ciągłości funkcjonowania firmy po śmierci przedsiębiorcy.
Wykonawcę testamentu można powołać w szczególności, gdy spadkodawca obawia się, że pomiędzy spadkobiercami może wystąpić spór na tle dziedziczenia. Jest to szczególnie istotne, gdy w skład spadku wchodzą udziały lub akcje w spółce, a konflikt spadkobierców może negatywnie wpłynąć na prowadzony biznes. Wówczas wykonawca testamentu przez pewien czas może wykonywać prawa z udziałów lub akcji (np. prawo głosu) i w ten sposób podjąć decyzje w imieniu wszystkich spadkobierców.
Zarządca sukcesyjny działa w ramach przedsiębiorstwa w spadku
Przed wprowadzeniem ustawy o zarządzie sukcesyjnym jednoosobowa działalność gospodarcza była ściśle związana z osobą przedsiębiorcy. Teoretycznie, po jego śmierci wszystkie prawa i obowiązki przechodziły na jego spadkobierców. Praktycznie, z uwagi na długotrwałość procesu dziedziczenia (postępowanie w sprawie stwierdzenia nabycia spadku, dział spadku) kontynuowanie działalności gospodarczej zmarłego przedsiębiorcy było znacznie utrudnione. Wspomniana wyżej ustawa umożliwia obecnie płynniejsze przejście przedsiębiorstwa na spadkobierców i ułatwia kontynuację prowadzenia działalności gospodarczej, wprowadzając pojęcie przedsiębiorstwa w spadku.
W skład przedsiębiorstwa w spadku wchodzą wszystkie składniki materialne (np. nieruchomości, środki trwałe, wyposażenie) i niematerialne (np. prawa z umów, know-how, renoma), które służą do prowadzenia działalności gospodarczej i należały do przedsiębiorcy w chwili jego śmierci. Do obowiązków zarządcy sukcesyjnego należy przede wszystkim prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku we wszystkich sprawach wynikających z wykonywanej działalności. Wykonując swoje obowiązki, zarządca ma prawo nabywać nowe składniki materialne, jak i niematerialne, które również wchodzą w skład przedsiębiorstwa w spadku. Należy jednak zaznaczyć, że jest to rozwiązanie tymczasowe bowiem, umocowanie zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem 2 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy. Przy czym zarządca sukcesyjny powołany do sprawowania zarządu może z zwrócić się do sądu o przedłużenie okresu trwania zarządu, na czas nie dłuższy niż 5 lat.
W sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku zarządca sukcesyjny posługuje się dotychczasową firmą (nazwą) przedsiębiorcy z dodatkowym oznaczeniem „w spadku”. NIP przedsiębiorcy przechodzi na przedsiębiorstwo w spadku i wygasa wraz z wygaśnięciem zarządu sukcesyjnego, a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – wraz z upływem terminu powołania zarządcy sukcesyjnego.
Ustawa o zarządzie sukcesyjny – definicja przedsiębiorcy
Zgodnie z przepisami przedsiębiorstwem jest zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa. W skład przedsiębiorstwa wchodzą m.in. jego nazwa, własność nieruchomości, koncesje i licencje. Istotą „zwyczajnego” przedsiębiorstwa jest zorganizowanie określonych składników, dzięki którym możliwe jest prowadzenie określonej działalności gospodarczej. Z kolei ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej definiuje przedsiębiorstwo w spadku jako składniki niematerialne i materialne przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej lub przedsiębiorstwo przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci.
Pierwszą kluczową kwestią jest chwila powstania przedsiębiorstwa w spadku – możemy o nim mówić dopiero od chwili śmierci przedsiębiorcy. Funkcjonuje ono do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, a jeśli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego. Ponadto przedsiębiorstwo w spadku obejmuje nie tylko składniki wykorzystywane przez przedsiębiorcę do wykonywania działalności za życia, ale również składniki nabyte przez zarządcę sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy. Kolejną cechą wyróżniającą przedsiębiorstwo w spadku jest brak zorganizowania jego składników. W związku z tym przedsiębiorstwo w spadku powstanie nawet wtedy, gdy przedsiębiorstwo „zwyczajne” za życia przedsiębiorcy nie funkcjonowało.
Kim nie jest zarządca sukcesyjny czyli kto jest właścicielem przedsiębiorstwa w spadku?
Właścicielami przedsiębiorstwa w spadku są:
- w uproszczeniu: spadkobiercy i zapisobiercy (np. zapisobierca windykacyjny), którym przysługuje przedsiębiorstwo w spadku;
- małżonek przedsiębiorcy, o ile przysługiwał mu udział w przedsiębiorstwie (np. w związku ze wspólnością majątkową).
Powyższe osoby mają prawo zbyć przedsiębiorstwo w spadku, w konsekwencji czego jego właścicielem zostanie osoba, która nabyła przedsiębiorstwo w spadku albo udział w nim. Udział w przedsiębiorstwie w spadku można nie tylko sprzedać czy darować, ale również można je wnieść jako wkład niepieniężny do spółki prawa handlowego.
Właściciele przedsiębiorstwa w spadku mają prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w tym przedsiębiorstwie. Ponadto mogą kontrolować działania zarządcy sukcesyjnego, a nawet go odwołać z pełnionej funkcji.
Jak ustanowić zarząd sukcesyjny?
Każdy przedsiębiorca prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą, a także wspólnik spółki cywilnej ma prawo ustanowić za życia zarząd sukcesyjny nad swoim przedsiębiorstwem. W przypadku gdy przedsiębiorca tego nie zrobił, prawo powołania zarządcy sukcesyjnego przysługuje – w uproszczeniu – jego spadkobiercom lub zapisobiercom.
Zarządca sukcesyjny to osoba, która po śmierci przedsiębiorcy przejmie stery przedsiębiorstwa i zapewni jego bieżące funkcjonowanie do czasu ostatecznego zakończenia formalności spadkowych. Zarząd sukcesyjny ma charakter tymczasowy. Zarządcą sukcesyjnym może być zarówno spadkobierca, osoba bliska przedsiębiorcy, jak i ktoś zupełnie obcy, niepowiązany z rodziną przedsiębiorcy. Warunkiem jest, by ta osoba posiadała pełną zdolność do czynności prawnych. Nie może tej funkcji pełnić osoba, przeciwko której zapadło prawomocne orzeczenie o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej. Zarządca sukcesyjny pełni swą funkcję jednoosobowo. Na wypadek gdyby powstały przeszkody w pełnieniu tej funkcji przez wybraną pierwotnie osobę, można wybrać kolejną, która przejmie zarząd sukcesyjny.
Analogicznie sytuacja wygląda przy ustanowieniu zarządu sukcesyjnego w spółce cywilnej. Aby w wyniku śmierci wspólnika spółka nie uległa rozwiązaniu w treści umowy spółki powinno się znaleźć postanowienie, że spadkobiercy wspólnika wstąpią do spółki na jego miejsce i zostanie ustanowiony zarząd sukcesyjny. Naturalnie, aby spółka nie została rozwiązania zarządca sukcesyjny musi zostać powołany. W innym przypadku jeżeli zmarły wspólnik nie powołał zarządcy, rozwiązanie spółki ulega zawieszeniu do czasu upływu terminu przeznaczonego na powołanie zarządcy czyli w ciągu dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy.
Jak działa zarząd sukcesyjny?
Ustawa przewiduje, że zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, ale na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Podejmuje samodzielnie wszelkie decyzje w ramach zwykłego zarządu przedsiębiorstwem. W sprawach przekraczających zwykły zarząd (np. zbycie kluczowych składników przedsiębiorstwa, podejmowanie strategicznych decyzji) musi uzyskać decyzję osób, którym przysługiwać będą prawa do przedsiębiorstwa (właścicieli przedsiębiorstwa w spadku). W przypadku braku takiej decyzji zarządca może wystąpić o zgodę na określoną czynność do sądu.
Zarządca sukcesyjny ma prawny obowiązek rozliczania się z właścicielami przedsiębiorstwa w spadku. Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego zarządca wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z prowadzonej przez niego działalności, a także zajmuje się prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Przejmuje więc różne sprawy, które wcześniej należały do przedsiębiorcy: od pracowniczych i konsumenckich, przez zaciąganie zobowiązań, zawieranie, wykonywanie i rozwiązywanie umów, po realizację obowiązków publicznoprawnych, w tym podatkowych, oraz wykonywanie praw i obowiązków wynikających z koncesji, zezwoleń, licencji, zgód i pozwoleń. Może też pozywać i być pozywany oraz brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i pozasądowych, prowadzonych nie tylko pomiędzy przedsiębiorcami, ale również z udziałem konsumentów. Zarządca sukcesyjny może ponadto dysponować rachunkiem bankowym przedsiębiorcy, wykorzystywanym przy prowadzeniu przedsiębiorstwa.
Powołanie zarządcy sukcesyjnego nie jest jedyną czynnością, jaką należy podjąć, aby ustanowić zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem. Niezbędne jest również złożenie wniosku o wpis tego zarządcy do CEIDG. Konsekwencją takiego wpisu jest upublicznienie niezbędnych do identyfikacji zarządcy sukcesyjnego danych.
Ustanowienie zarządu sukcesyjnego – skutki
Ustanowienie zarządu sukcesyjnego ma następujący skutek: z chwilą śmierci przedsiębiorcy, który ustanowił zarząd sukcesyjny, jego miejsce zajmuje zarządca, a do firmy przedsiębiorcy zostaje dodane oznaczenie „w spadku”. Od tej chwili zarządca sukcesyjny będzie działał na rachunek właściciela przedsiębiorstwa, np. poprzez zawieranie umów z kontrahentami, którzy powinni mieć stały dostęp do aktualnych informacji o przedsiębiorstwie.
Wpis w CEIDG zawiera następujące dane zarządcy sukcesyjnego: jego imię i nazwisko, NIP, jeśli zarządca go posiada, obywatelstwo oraz adres do doręczeń. We wpisie będzie widoczna także data ustanowienia zarządu sukcesyjnego.
Przyczyną ujawnienia danych zarządcy sukcesyjnego w CEIDG jest potrzeba/konieczność zapewnienia bezpieczeństwa obrotu i ochrony interesu osób wchodzących z nim w relację. Dlatego jeżeli przedsiębiorca nie ujawnił danych zarządcy sukcesyjnego, to zarządca będzie mógł zacząć pełnić swoją funkcję dopiero wówczas, gdy jego dane zostaną upublicznione w rejestrze.
Ustanowienie zarządu sukcesyjnego wymaga spełnienia trzech warunków: powołania zarządcy sukcesyjnego, uzyskania zgody osoby powoływanej na pełnienie tej funkcji oraz dokonania odpowiedniego wpisu w CEIDG. Powołany do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego może zostać każdy, wymagane jest jedynie posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych.
Przedsiębiorca może przed śmiercią powołać zarządcę sukcesyjnego poprzez wskazanie określonej osoby do pełnienia tej funkcji. Zarządcą może też zostać prokurent przedsiębiorcy, wymagane jest jednak dokonanie odpowiedniego wpisu do CEIDG i zastrzeżenie w nim, że po śmierci przedsiębiorcy prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym.
Jeśli jednak zdarzyła się sytuacja, że zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony przed śmiercią, zarządcę sukcesyjnego można powołać, w ciągu dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy. Osobę taką może spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie jak i również zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Jednakże, jeśli za życia do ustanowienia zarządcy wystarczało oświadczenie w formie pisemnej pod rygorem nieważności, to po śmierci przedsiębiorcy powołanie zarządcy po śmierci przedsiębiorcy i inne związane z tym oświadczenia wymagają zachowania formy aktu notarialnego. Następnie notariusz zgłasza do CEIDG niezwłocznie nowo powołany zarząd sukcesyjny. Poprzez notariusza również można zgłosić do Ewidencji wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego z powodu zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, na podstawie którego spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości.
