Spis treści
Ustawa o fundacji rodzinnej weszła w życie 22 maja br. Dzięki tej regulacji przedsiębiorcy mogą kompleksowo zaplanować proces sukcesji – tak, aby gromadzony przez lata majątek pozostał w rodzinie, służąc następnym pokoleniom. Co ważne, decyzja o przekazaniu majątku po śmierci w sposób inny niż przewidziany przez ustawodawcę ograniczona jest przepisami dotyczącymi zachowku. Niektóre przepisy regulujące zachowek uległy jednak zmianie wraz z wejściem w życie ustawy o fundacji rodzinnej. Warto o tym wiedzieć!
Prawo do zachowku
Osoba, która planuje pozostawić po sobie spadek ma – zgodnie z przepisami polskiego prawa spadkowego – tzw. swobodę testowania. Oznacza to, że sama decyduje, komu i jakie składniki majątkowe przekaże na wypadek swojej śmierci. Swoboda ta nie jest jednak bezwzględna. Ustawodawca ograniczył ją, przyznając najbliższej rodzinie spadkodawcy uprawnienie do otrzymania zachowku. Prawo takie przysługuje małżonkowi, zstępnym (np. dzieciom, wnukom) oraz rodzicom spadkodawcy, którzy dziedziczyliby po nim z ustawy.
Świadczenia pomniejszające zachowek
Ustawodawca przewidział, że pewne świadczenia otrzymane przez uprawnionego do zachowku jeszcze za życia spadkodawcy albo po jego śmierci będą pokrywać należny mu zachowek. Zależnie zatem od wysokości tych świadczeń, roszczenie o zachowek albo w ogóle nie powstanie (jeżeli świadczenia te pokryją zachowek w całości), albo zostanie odpowiednio zmniejszone (jeżeli świadczenia te pokryją zachowek w części). Do świadczeń takich można było już wcześniej zaliczyć: uczynione przez spadkodawcę darowizny, powołanie uprawnionego do zachowku do spadku albo przekazanie uprawnionemu jakiegoś prawa majątkowego w testamencie w ramach zapisu zwykłego czy zapisu windykacyjnego. Podobny skutek zostanie osiągnięty, jeżeli uprawniony do zachowku otrzyma świadczenie od założonej przez spadkodawcę fundacji rodzinnej.
Beneficjent fundacji rodzinnej będzie uprawniony do otrzymania od niej świadczeń określonych w statucie albo mienia pozostałego po rozwiązaniu fundacji rodzinnej. Zarówno świadczenia wypłacane w czasie trwania fundacji, jak również mienie przekazane po jej rozwiązaniu, będą wpływać na należny uprawnionemu zachowek i pomniejszać go. Innymi słowy, jeżeli uprawniony do zachowku uzyska świadczenie od fundacji rodzinnej albo mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej co najmniej w wysokości pokrywającej należny mu zachowek, to roszczenie o zachowek nie będzie mu przysługiwało.
Warto zauważyć, że nawet jeśli beneficjent nie otrzyma pełnej wartości należnego mu zachowku w ramach przekazywanych przez fundację rodzinną świadczeń, ale następnie uzyska dodatkowe mienie po jej rozwiązaniu, to po zsumowaniu uzyskanych przysporzeń może się okazać, że stanowią one łącznie sumę należną uprawnionemu w ramach zachowku albo wręcz – przekraczają ją. Również w tym przypadku roszczenie o zachowek nie będzie przysługiwało.
Czy sam status beneficjenta i prawo do przyszłych świadczeń wyłączą zachowek?
Wątpliwości może budzić to, czy na wartość należnego zachowku wywierają wpływ jedynie świadczenia już otrzymane przez uprawnionego, czy również te, które są dopiero przewidziane do wypłaty na rzecz beneficjenta w przyszłości. Świadczenia od fundacji rodzinnej mogą być bowiem przyznawane w określonym w statucie terminie (np. po ukończeniu przez beneficjenta 18. roku życia), mogą być rozłożone w czasie (np. określona kwota wypłacana co rok), jak również mogą być uzależnione od spełnienia określonego warunku (np. wypłata świadczenia wyłącznie w przypadku ukończenia przez beneficjenta studiów wyższych). Niektóre takie zastrzeżenia powodują, że świadczenie od fundacji rodzinnej staje się niepewne i uprawniony do zachowku nie wie, czy ostatecznie dojdzie do jego wypłaty. Co również istotne, świadczenie przyznane na przyszłość może zostać wstrzymane albo zmniejszone przez zarząd fundacji rodzinnej, jeżeli sytuacja finansowa fundacji ulegnie pogorszeniu.
Dlatego też, co do zasady, zachowek będą pomniejszać albo wyłączać świadczenia już otrzymane przez uprawnionego, a nie te przewidziane dla niego na przyszłość. Naszym zdaniem, beneficjent fundacji rodzinnej, który posiada prawo do otrzymania świadczenia od fundacji w przyszłości, w większości opisanych przypadków będzie mógł wystąpić o wypłatę należnego mu zachowku.
Pewne wątpliwości może budzić jedynie celowość żądania zachowku w przypadku, gdy uprawnionemu będą przysługiwać świadczenia od fundacji rodzinnej, które niechybnie zostaną zrealizowane w najbliższej przyszłości. Wówczas może się okazać, że choć w momencie wniesienia pozwu o zachowek świadczenie od fundacji rodzinnej było świadczeniem przyszłym, to już na moment wydawania wyroku zostało zrealizowane i w związku z tym trzeba je zaliczyć na należny uprawnionemu zachowek. W wielu tego rodzaju i podobnych przypadkach, ocena możliwości zaliczenia świadczenia przyszłego od fundacji rodzinnej na należny uprawnionemu zachowek będzie zależała od sądu rozpoznającego sprawę. Może się zdarzyć również, że kluczowe dla dokonania tej oceny będą indywidualne okoliczności konkretnego przypadku. Naszym zdaniem, sąd rozstrzygający sprawę o zapłatę zachowku może również brać pod uwagę, czy termin na spełnienie świadczenia przyszłego przez fundację rodzinną przypada przed upływem terminu przedawnienia roszczenia o zachowek. Niezależnie jednak od powyższego, kluczowa będzie realizacja celu przepisów dotyczących zachowku, jakim jest ochrona interesu uprawnionego do jego otrzymania.
Na marginesie warto również zwrócić uwagę, że osoba uprawniona do otrzymania świadczeń od fundacji rodzinnej w przyszłości utraci prawo do tych świadczeń w zakresie, w jakim to fundacja rodzinna będzie zobowiązana do zapłaty należnego tej osobie zachowku.
Zachowek albo świadczenie od fundacji – czy uprawniony ma wybór?
Przepisy ustawy o fundacji rodzinnej dają możliwość zrzeczenia się przez beneficjenta poszczególnych bądź wszystkich przysługujących mu uprawnień. W przypadku zrzeczenia się wszystkich uprawnień, osoba taka utraci status beneficjenta. W tym kontekście pojawia się wątpliwość, czy uprawniony do zachowku będący jednocześnie beneficjentem fundacji rodzinnej może odmówić przyjęcia świadczenia od fundacji rodzinnej, które pokryłoby należny mu zachowek, a następnie dochodzić zapłaty zachowku na drodze sądowej.
W naszej ocenie odpowiedź na tak postawione pytanie powinna być negatywna. To bowiem do spadkodawcy należy wybór sposobu, w jaki pokryje należny uprawnionemu zachowek. Spadkodawca może zatem zdecydować, czy uprawniony do zachowku otrzyma tę należność w wyniku zapisu, powołania do spadku, darowizny, świadczenia spełnionego przez fundację rodzinną czy mienia pozostałego po rozwiązaniu fundacji rodzinnej. Uprawniony do zachowku nie może podważać woli spadkodawcy i żądać zapłaty należności w innej niż wybrana przez spadkodawcę formie.
Przykład
Fundator fundacji rodzinnej mający dwoje dzieci powołał w testamencie do dziedziczenia wyłącznie córkę. Syna natomiast ustanowił beneficjentem założonej przed śmiercią fundacji rodzinnej, przyznając mu po swojej śmierci prawo do otrzymania świadczenia w postaci udziałów w spółce z o.o., wniesionych uprzednio przez fundatora do fundacji. Wartość udziałów została określona na 200 tys. zł. Gdyby nie przeznaczone do otrzymania od fundacji rodzinnej udziały w spółce z o.o., synowi fundatora przysługiwałby zachowek w kwocie 150 tys. zł. Syn fundatora nie wyraża jednak woli uczestniczenia w spółce z o.o., której udziały ma otrzymać. Wolałby zamiast udziałów uzyskać zachowek wypłacony na jego rzecz w pieniądzu. Nie ma jednak możliwości dokonania wyboru formy, w jakiej otrzyma należny mu zachowek. Jeżeli zatem spadkodawca przewidział jego pokrycie w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej, syn spadkodawcy będzie tą decyzją związany.
Konrad Sawczuk, Aleksandra Oczkiewicz
